Parentyfikacja – odwrócenie ról w rodzinie
Na wstępie każdy z nas powinien zastanowić się czy kiedykolwiek w życiu widział dziecko, które było niezwykle dojrzałe jak na swój wiek. Dziecko, które było stawiane za wzór dla innych, bezinteresowne w swoich działaniach, nad wyraz odpowiedzialne. Bowiem w niniejszym artykule poruszymy kwestię dramatu dzielnych dzieci - naukowo określając problem mianem „parentyfikacji”.
Niejednokrotnie mamy do czynienia z dziećmi, które przekładają potrzeby innych ludzi nad własne. Biorą na siebie cudze obowiązki, a w nagrodę dostają pozytywne słowo i gloryfikację. Bezinteresowność tego dziecka powinna zwrócić naszą uwagę, gdyż często za tą bezsprzecznie altruistyczną postawą kryje się ogromne cierpienie.
Rodzaje parentyfikacji
W psychologii wyróżnia się dwa typy parentyfikacji. Pierwsza z nich to parentyfikacja instrumentalna (inaczej fizyczna), która polega na przypisywaniu dzieciom obowiązków, które nie są adekwatne do ich wieku. Wspomnianymi zadaniami mogą być na przykład: robienie dużych zakupów, opłacanie rachunków, przygotowywanie posiłków dla całej rodziny, pomoc w nauce młodszemu rodzeństwu czy opiekowanie się chorymi członkami rodziny. Oczywiście ten wzór musi być odpowiednio dopasowany, bowiem jeśli 12 latek ma ochotę przygotować niedzielne śniadanie, należy dbać i budować jego wiarę we własne możliwości, ale jeśli np. ten 12 latek musi szukać pracy, aby zarobić na utrzymanie rodziny, to wtedy właśnie mamy do czynienia z przemocą.
Drugi typ wyróżniany w psychologii to parentyfikacja emocjonalna, która jest znacznie częstsza do zaobserwowania. Polega ona na pełnieniu przez dziecko/nastolatka roli mediatora dla opiekunów lub członków rodziny. Młody człowiek ma zaspokajać określone potrzeby emocjonalne starszych od siebie osób. Opiekunowie oczekują, że dziecko odkryje ich potrzeby emocjonalne i będzie pełniło funkcję doradcy, powiernika, a także zapewni wsparcie.
Schemat parentyfikacji
Najczęściej schemat odwrócenia ról w rodzinie tworzy się, gdy któryś z opiekunów: jest chory, cierpi na depresję, jest nieszczęśliwy, samotny lub uzależniony. Dziecko poczuwa się do odpowiedzialności przed bezradnym rodzicem, opiekuje się nim, stara się go pocieszyć, rozweselić lub w jakikolwiek sposób odciążyć. Dzieje się tak ze względu na działający w młodym umyśle instynkt, który podpowiada, że nie będzie potrafiło przeżyć bez opiekuna. Małoletni podświadomie odczuwa, że od zadowolonego rodzica otrzyma więcej miłości, uwagi, bliskości, dlatego dąży za wszelką cenę, aby go uszczęśliwić. Zatem jeśli u dziecka kształtuje się odpowiedzialność za komfort rodzica (psychiczny bądź fizyczny) to mamy do czynienia ze zjawiskiem parentyfikacji. Należy zwrócić uwagę, że jest to forma zaniedbania dziecka, która nosi znamiona przemocy emocjonalnej, a także wpływa na rozwój młodego człowieka.
U małoletniego dotkniętego parentyfikacją pojawia się obraz tak zwanego „fałszywego ja”. Oznacza to, że od samego początku dziecko brało sprawy dorosłych na swoje barki, co sprawiło, że trudno jest mu oceniać co jest w zasięgu jego możliwości, a co nie. W konsekwencji, czuje się on odpowiedzialny za sprawy innych, na które nie ma najmniejszego wpływu, np. samopoczucie partnera czy kłopoty finansowe przyjaciela. Dzieci, które doświadczają parentyfikacji są zwykle wzorowymi uczniami, a w przyszłości perfekcyjnymi pracownikami, którym trudno jest zadbać o własne granice.
Przykład parentyfikacji
Sytuacji, w których dominuje tytułowe zjawisko przemocy może być wiele, ale na potrzeby zobrazowania zagadnienia, przytoczmy następujący przykład: Wyobraźmy sobie rodzica, który zmaga się ze stanami lękowymi oraz ma niezaspokojone potrzeby emocjonalne (bliskości z partnerem, czułości czy miłości). Opiekun ten może mieć tendencje do stworzenia zastępczej relacji - problem jest wtedy, gdy wsparciem dla dorosłej matki jest jej własne dziecko. Kobieta nieświadomie zaspokaja własne potrzeby, dzięki oparciu dziecka i jego bliskości. Pociecha wyczuwa nawet niewypowiedziane pragnienia dorosłej, odczytuje gesty, mimikę, ton głosu. Stara się sprostać zaspokojeniu wymagań, np. zostaje w domu, aby mama nie czuła się samotna lub udaje, że jest chore, aby nie iść do szkoły i trwać przy niej. Czuje się odpowiedzialne za jej dobrostan, samopoczucie i staje się substytutem partnera dorosłej.
Konsekwencje parentyfikacji
Dziecko doświadczające parentyfikacji zwykle swoje cierpienie doświadcza w samotności. Nie ma do kogo zwrócić się o pomoc, rodzic traci swój autorytet. U młodego człowieka rozwija się poczucie obowiązku wobec osoby dorosłej, co skutkuje ogromnym poczuciem winy występującym za każdym razem, gdy czegoś nie zrobi lub zrobi inaczej niż (w swojej ocenie) powinien. Ten rodzaj rodzinnych relacji pozostawia wiele trwałych konsekwencji w umysłach dzieci. Najczęściej są to: stany lękowe, depresja, zaburzona samoocena, ciągła nieufność, impulsywność, gniew, problemy z zaufaniem, a także zaburzenia odżywiania.
Należy zwrócić uwagę na konsekwencję trudności w stworzeniu relacji miłosnej przez osobę doświadczającą parentyfikacji. Dzieci stają się uzależnione emocjonalnie od swoich matek lub ojców. Często w dorosłym życiu mają kłopoty z budowaniem związku z drugą osobą. Zdarzają się sytuacje, w których udaje się stworzyć „jakąś relację”, lecz nie ma ona większych szans przetrwać. Zwykle na przeszkodzie staje rodzic, który jest zazdrosny o syna lub córkę i nie pozwala dziecku żyć samodzielnie z partnerem. Niestety jest to zjawisko, w którym osoba doświadczająca parentyfikacji - emocjonalnie „poślubia” rodzica. W ciągu całego życia trwa bez uczuciowego związku. Nie bierze ślubu, nie posiada potomstwa, a po śmierci opiekuna traci sens życia i popada w depresję.
Zapobieganie parentyfikacji
Zatem w jaki sposób ustrzec się przed tym zjawiskiem? Warto w pierwszej kolejności przerwać schemat międzypokoleniowy, uświadomić sobie występowanie problemu, to konieczna droga w całym procesie. Niejednokrotnie przekonania oraz wartości wynosimy z domu i trudno nam odnaleźć co tak naprawdę sami uważamy za słuszne. Kiedy zaczynamy tworzyć swój system rodzinny, powinniśmy jasno określać granicę - ustalić kto i za co jest odpowiedzialny. Nie chodzi o to, aby dziecko nie wykonywało obowiązków domowych, lecz powierzone zadania nie powinny wpływać destrukcyjnie na jego zdrowie psychiczne i fizyczne oraz na obowiązki szkolne czy relacje społeczne.
Należy wystrzegać się kształtowania dziecka na własnego powiernika. Ze swoimi problemami powinniśmy się zwracać do osób dorosłych – rodziny, znajomych, partnera, specjalistów. Ważne jest, aby ustalić podział ról w rodzinie, wyjaśnić dziecku kim jest rodzic, jakie ma obowiązki i prawa. Powinniśmy się wystrzegać wykorzystywania dziecka jako pośrednika w załatwianiu spraw z byłym mężem lub żoną oraz zaniechać tworzenia roli dziecka jako donosiciela, który będzie nas informował o tym jak się układa życie drugiej osoby.
Zakończenie
Zjawisko parentyfikacji jest szczególną, często nieoczywistą formą przemocy stosowaną względem dzieci, która powoduje trwałe skutki w ich rozwoju. Łatwo jest mówić o zamianie ról, a trudnej ją zaobserwować. Jednak warto zwrócić uwagę na zachowanie samego dziecka. W diagnozowaniu zjawiska parentyfikacji pomocne będą następujące pytania:
Aleksandra Dudzik, Asystent rodziny
Bibliografia:
Barabas M. 2021. Parentyfikacja w rodzinach doświadczających przemocy. Lubelski rocznik 40, 3. ss. 219-233.
Chrapińska-Krupa M. (2022). Parentyfikacja co to?. Spokój w głowie. Dostęp: 15.12.2023 r. https://spokojwglowie.pl/parentyfikacja-co-to/
Gibson L. (2018). Dorosłe dzieci niedojrzałych emocjonalnie rodziców. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Grzegorzewska I. (2016). Parentyfikacja w rodzinach z problemem alkoholowym, Alkoholizm i Narkomania, 29, s. 30-38.
Mądra ochrona – mniejsze ryzyko. 2020. Parentyfikacja – skutki, rozpoznawanie i przeciwdziałanie. Dostęp: 9.12.2023 r. https://madraochrona.pl/artykuly/parentyfikacja-skutki-rozpoznawanie-i-przeciwdzialanie/
Schier K. (2018). Formy pomocy niewidzialnym dzieciom, czyli tym, które doświadczyły odwrócenia ról w rodzinie, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 17 (4), s.26-38.
Żłobnicki W. (2018). Parentyfikacja jako proces odwrócenia ról w rodzinie. Wychowanie w rodzinie XIX 3/2018, s. 341-353.
